قەندیل پرێس
د. ئازاد حاجی ئاقایی، مامۆستای زانکۆ، نوسەر و لێکۆڵەر لەبواری هزر و فەلسەفە، ده‌ڵێت: “ڕاستە خەیاڵکرد و دروستکردنی یوتوپیا داینەمۆی سیاسەتن، بەڵام لە غیابی هێز، بۆشایی سیاسی زۆرتر کارەساتی لێدەبێتەوە. ژیئوپۆلەتیکی ڕۆژهەڵات، بە تایبەت لە ماکۆوە تا سەقز، لە ئەگەری بۆشایی سیاسی لە ئێران و نەبوونی هێز لەلایەن کوردەکانەوە، لە دۆخێکی زۆر مەترسیداردا ده‌بێت.”
قه‌ندیل پرێس: شرۆڤەی بەڕێزتان لە دۆخی ئێستای کۆمەڵگای ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە باری سیاسییەوە چییە؟
د. ئازاد حاجی ئاقایی: کوردستان وەک هەموو کۆمەڵگاکانی تری جیهان، خاوەن کۆمەڵگایەکی کۆنکرێت و هاوچەشن لە باری پرسە سیاسییەکانەوە نیە، بە هۆی ئەوەی بەسەر توێژ، چین و ڕوانگەی فکری جیاوازەوە دابەشکراوە. لە لایەکی ترەوە، شێوازی پەیوەندی ئەم بەشە جیاوازانە لەگەل ئامرازەکانی وەدەستهێنانی بەرژەوەندی مادی و بژێوی ژیان، پەیوەندی لەگەل زەوی و بازاڕی سەرمایە، چۆنیەتی تێروانین لە بەرژەوەندی گشتی، سیاسەت، ئایین و… یەکسان نیە.
جیا لەم دابەشکارییە، بەهۆی دۆخی تایبەتی کۆمەڵگای کوردستان کە هاوکات لە ناو فەزای سیاسی ئیراندا ئەژیت و هاوکات سەیری پرسە سیاسییە و جڤاکییەکانی ناوچەی رۆژهەڵآتی ناوەڕاست دەکات، جیاوازیی لە سەر تێگەیشتن لە بەرژەوەندی گشتی و هاوکات پارادۆکسی بۆ ئەم تێگەیشتن لەم چەمکە دروست کردووە.
بۆیە ئەم پرسیارە گشتییە ئەگەر تا رادەیەک بۆ سەر چەمکێکی تایبەتتر کۆنکرێت بکرێتەوە ڕەنگە وەڵامێکی ڕوونتر بە خۆیەوە بگرێت. ڕەنگە ئەگەر ئەم پرسیارە بەم شێوازە دابرژێتەوە کە تێروانینی ڕێکخراوە سیاسییەکان، ئیلیتەکان، نوسەرەکان و بە گشتی ئینتلیجێنسیای کوردی سەبارەت بە داهاتووی سیاسی و ئاسۆکانی تێفکرین لەمەڕ بەرژوەندی داهاتووی سیاسی کۆمەڵگای کوردستان چۆنە، واقیعی دۆخی ئیستاکە باشتر بنوێنرێتەوە.
قه‌ندیل پرێس: یەکێک لە سەرەکیترین داخوازیەکانی خەڵکی ڕۆژهەڵات، کاری هاوبەشی حیزبەکانە، ئەم هاوکاریکردنە تا ئێستا پچڕپچڕ بوونی هەبووە بەڵام نەیانتوانیوە بەردەوام پێکەوە هاوکاری بکەن، هۆکاری سەرەکی ئەوەیکە حیزبەکانی ڕۆژهەڵات ناتوانن پێکەوە لە چوارچێوی پلاتفۆرمێکی هاوبەش هاوکاری بکەن چییە؟
د. ئازاد حاجی ئاقایی: ڕکەبەرایەتی حیزبی، تایبەتمەندی کاری سیاسی لە چوارچێوەی حیزبە. حیزب ئامرازێکە بۆ وەدەستخستنی هێز و دەسەڵات لە هەموو کۆمەڵگایەکی مۆدێرن. بەڵام دۆخی تایبەتی کوردستان وایکردووە جیا لەم لایەنە، ئەرکی ڕزگاری یان ئالوگۆڕی سیاسی بنەرەتی لە کۆمەڵگاش بکەوێتە سەر شانی حیزبە سیاسیەکان. ئەوە لە کاتێکدایە کە حیزبەکان لە ناو خۆی وڵات نین و ناتوانن راستەوخۆ بەشداری پرۆسەی سیاسی بکەن.
بەم پێشەکییە، دەکرێ ئاوڕ لە هۆکارەکانی نەبوونی پلاتفۆرمێکی هاوبەش بدەینەوە. یەکەمیان، پارتییە سیاسییەکانی ڕۆژهەڵات بە درێژایی میژۆی سیاسی خۆیان، لە ژێر کاریگەری پارتییە سیاسیەکانی باشوری کوردستان و جموجۆڵی سیاسی ئەو بەشە بوونە. گوازتنەوەی گۆڕەپانی سیاسی ئەو حیزبانە، لە دوای ڕووخانی کۆماری کوردستان لە مەهاباد، وایکردووە لە مێژویێکی نزیکە بە سەدەیەک، کەمتر لە سێ ساڵ لە ناوخۆی وڵات بەشداری پروسەی سیاسی بن و ڕەنگە بۆ ماوەیەکی کەمێک زۆرتر، بوونی خۆیان بە ڕێگای سەربازییەوە لە ناو خۆبەردەوام بکەن.
واتە گۆرەپانی سیاسی و کایەی سیاسی لە ناو دوو ژینگەی سیاسی جیاواز، باشور و رۆژهەڵات، ئەم پارتییانەی خستۆتە ناو گەمەیەکی سیاسی کە خۆیان ڕەنگە، کەمتر کۆنترۆڵیان بە سەر شێوازی کایەی سیاسی خۆیانەوە بێت.
لایەنێکی تر، کە بۆ پارتییە ئیرانییەکانیش کەم و زۆر دووپات بۆتەو و ڕیشەی لە ناو سیاسەتی کولتوریدایە، خوێندنەەوەی بەرتەسەکە لە چەمکی بەرژەوەندی گشتی. ئەو بەرتەسک خوێندنەوەیە وایکردوە پارتییە سیاسییەکان لە گەمەی سیاسیدا، سەرکەوتنی خۆیان لە بنکەوتنی لایەنی بەرامبەردا پێناسە بکەن. ڕەنگە لە وڵآتێکی مۆدێرنی دیموکرات کە کایەی سیاسی، لە چوارچێوەی یاسا دا بە رێوە دەچێت، ئەوە ڕەوتی ئاسایی سیاسی بێت، بەڵام سەبارەت بە ڕۆژهەڵاتی کوردستان و پارتییە سیاسییەکانیان، کە پێرەو و پرۆگرامێکی زۆر هاوشێوەی یەکیان هەیە، ئەم ڕەوتە تەنیا بە دوورکەوتنەوە لێکتر نەوەستاوە، بەڵکو زۆر جار ڕەنگی دژایەتییشی بە خۆیەوە گرتووە.
سیاسەتی کولتوری کە لە سەردەمی مۆدێڕندا کەم و زۆر، بەشێکی لەلایەن پارتییە سیاسییەکانەوە بەرهەم هاتووە، ڕۆڵێکی بەرچاوی لەم دژایەتی دەربڕینەدا هەبووە. یادەوەری سیاسی کورد لە دژایەتی سیاسی-حیزبی، کە چۆتە ناو فکر و کردەی تاکەکەسی هەندێک لە لایەنگرانی حیزبەکانیشەوە، ڕەنگدانەوەی خۆی لە سەر پراتیکی سیاسی، لە سەردەمی ئێستاکەشدا ڕاگرتووە.
دیارە زۆر هۆکاری تریش دەکرێ ئاماژەیان پێ بکرێت، بەڵام ئەوەی لە رۆژی ئەمڕۆکەدا گرینگە، بەرەوامیی و تێکەڵاوبوونی ئەم هۆکارانە لە کردەی سیاسی ڕۆژانەدایە کە پارتییە سیاسییەکان لە تێگەیشتنی خۆیان هەم لە سیاسەت و هەمیش حیزب ڕەچاوی دەگرن.
سیاسەت ئەگەرچی لە سەر بنەمای پێناسەی دۆست و دوژمن بەرەو پێش دەچیت، بەڵام لانیکەم پێناسەیەکی تریشی لە ژێر ناوی گفتوگۆکردن هەیە. پلەتفۆرم ومێزی گفتوگۆ وەک دو هێمای پێناسەی سیاسی، لە ناو پارتە سیاسییەکاندا، کەوتۆتە ژێر بەرداشی بەرژوەندی حیزبی، هەر بەو ئاماژەیەی سەرەوە. واتە قۆڕخکردنی دەسەڵات و سەرمایە و بەرژەوەندییەکان.
لانیکەم دەکرێ پێناسەی یەکەم لە سیاسەت، لە هەمبەر دوژمنەکان بەکار بێت و پێناسەی دووهەم بۆ پارتییە ڕکەبەرەکانیان بکەن بە بناخەیەک.
قه‌ندیل پرێس: بە ڕای بەڕێزتان بەپێی ئەم بارودۆخە، چ پڕۆژە یان نەخشە ڕێگایەک دەتوانێت بزووتنەوەی ئازادیخوازی ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە سەرکەوتن نزیک بکاتەوە؟
د. ئازاد حاجی ئاقایی: مێژووی سیاسی کورد بە تایبەت لە رۆژهەڵآتی کوردستان، بەردەوام لە غیابی هێز، بە واتا فوکۆییەکەی خۆی، لە سەردەمی مۆدێڕندا، لە ناو دوو ستراتیژی سەربەخۆیی یان شێوە خودموختاری یان فێدرالیزمێکدا لە هاتووچووندا بووە. سەیری لاپەڕەکانی رۆژنامەی کوردستان لە سەردەمی کۆماردا بکەن، لە ژمارەکانی یەکەم تا سێهەم ی ئەو رۆژنامەیە، ئەم دوو فاقییە دەبینرێت. تەنیا دوای چەن ژمارە لە ڕاگەیاندنی جێژنی سەربەخۆیی، باس لە جێبەجێکردنی یاسای انجمنهای ایالتی و ولایتی دەکرێت. مەبەستم ئەوەیە لە غیابی هێز، لە نەبوونی خوێندنەوەیەکی واقعبینانە لە هاوکیشە جیهانی و ناوچەییەکانی هێز، لە نەبوونی ستراتیژییەکی ڕوون بۆ کۆنترۆلی سایکولۆژیا و داخوازییە سیاسییەکانی گەل، چوارچێوە دانانی نەخشە ڕیگا کارێکی ئەستەمە.
تا ئێستا، بە تایبەت لەو چەن سالەی دواییدا، هەندێک هەوڵ لەلایەن ئینتلیجێنسیای کوردی دەرەوە و تا رادەیەکیش ناوخۆ دراوە، تا کوو ئەو فکرانەی ڕووەو نزیکبوونەوەی پارتییە سیاسییەکان بە مەبەستی پرۆژە یان نەخشە ڕێگایەک هەنگاو دەنێن، بە کردەیی بکرێن، بەڵام سیاسەتی کولتوری، پێشینەی حیزبی یان نزیکبوون لە یەک حیزب و ژینگەی سیاسی حیزبە ڕۆژهەڵاتییەکان لە ناو باشور وایکردووە هەوڵەکان لەبار بچن.
وەک چاوەدێرێک کە تەنیا ڕووداوەکان دەبینم و لە پشتی پەردە و زانیارییەکانی ناو پارتییەکان ئاگادار نیم، زۆر بە دروستبوونی نەخشەڕیگایەک لەلایەن پارتییەسیاسییەکان گەشبین نیم. تەنیا دەتوانم ئاماژە بەوە بکەم لەئەگەری دروستبوونی بۆشایێکی هێز لە ناو ئێران، ئەوە ئینتلیجێنسیای کوردییە کە بتوانێ ئەوەندە کاریگەری لە سەر سیاسەتی پارتییە سیاسیەکان هەبێت کە ناچارییان بکات بە مەبەستی داڕشتنەوەی پێناسەی سیاسەت بە هەر دوو ماناکەی، پڕۆژە یان نەخشە رێگایەک گەڵاڵە بکرێت کە لە گێژاوی داهاتوودا، تەنیا بیر لە بەرژەوەندی گشتی کوردستان بکاتەوە.
قه‌ندیل پرێس: هەرسات ئەگەری دەستپێکردنەوەی شەڕی نێوان ئیسرائیل و ئێران هەیە، لە ئەگەریی دەستپێکردنەوەی ئەم شەڕە، چ دەرفەت و مەترسییەکی بۆ سەر کورد لە ڕۆژهەڵات هەیە؟
د. ئازاد حاجی ئاقایی: زۆر بە گشتی، هەموو ئاڵوگۆڕێکی بنەڕەتیی سیاسی، دەرفەت و هەڕەشە دەخولقێنێ. هێز دەبێتە هۆکاری قۆستنەوەی دەرفەتەکان و نەبوونی هێز مەترسیی دروست دەکات. بەڵام سەرەڕای وەدیارکەوتنی ئاماژەکان بۆداهاتوویەکی نالەبار، هێشتا ڕادەی هێرشەکان، چۆنێتی هێرشەکان و ئامانجی هێرشەکان دیار نین تا بتوانین لە سەر سیناریۆکان قسە بکەین.
ئەوەشمان لە بیر نەچێت شەڕی نێوان دەوڵەتەکان، ئەگەر چی دەرفەت ساز دەکا، بەڵام لە کۆتاییشدا، دەوڵەتەکان هەر بۆ خۆیان، لە ڕێگای دانوسەندن، بە هۆی بەرژەوەندییەکانیان سەر لەنوێ پەیوەندییەکانیان ڕێک دەخەنەوە. کێ دەیتوانی پیش بینی ئەوە بکات احمدالشرع، بەم شێوازە لە ئاستی جیهانیدا شەرعییەتی پێ بدرێت؟
لە کۆتاییدا، من دووبارە دەگەڕێمەوەسەر نەبوونی هێز؛ ڕاستە خەیاڵکرد و دروستکردنی یوتوپیا داینەمۆی سیاسەتن، بەڵام لە غیابی هێز، بۆشایی سیاسی زۆرتر کارەساتی لێدەبێتەوە. ژیئوپۆلەتیکی ڕۆژهەڵات، بە تایبەت لە ماکۆوە تا سەقز، لە ئەگەری بۆشایی سیاسی لە ئێران و نەبوونی هێز لەلایەن کوردەکانەوە، لە دۆخێکی زۆر مەترسیداردا ده‌بێت.
